محمد بن حسن حر عاملی

نام هاي ديگر: عاملی المشغری،محمد العاملی،حر عاملی،

موطن: جبع از توابع لبنان

نام پدر : حسن

تاريخ وفات: 1104قمری

زندگینامه:

 منبع : روایت آزادی -- حسن ابراهیم زاده

شیخ محمد بن حسن حر عاملی در سال 1033 ق . در روستای ((مشغره )) از توابع جبع چشم به جهان گشود. صاحب اعیان الشیعه درباره این منطقه می نویسد:

((جبع یکی از مراکز مهم عامل است که شخصیتهای ارزنده ای همچون شیخ بهایی و شهید ثانی ، تحویل جامعه اسلامی داده است ))(643)

دیاری که شیخ حر عاملی در آن چشم به جهان گشود یکی از سرزمینهای تشیع و عالم پرور است که تشیع آن ریشه در تبعید ابوذر دارد. شیخ حر عاملی در امل الامل در این باره می نویسد: ((هنگامی که در زمان عثمان ابوذر به شام تبعید شد و مدتی در آنجا ماند گروه زیادی در آن سامان شیعه شدند. سپس معاویه او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند.(644)گذشته از این ، قاضی نورالله شوشتری می افزود: ((... هیچ قریه ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آنجا نباشند.))(645)

از تبار حر

سر سلسله خاندان شیخ حر عاملی ((حر بن یزید ریاحی )) نخستین قربانی عشق حسین علیه السلام در روز عاشوراست . شیخ حر در خانه ((آل حر)) قامت راست کرد. خانه ای که سخاوت بارزترین خصلت اهل آن به شمار می رفت و روی گشاده و اخلاق نیکوی آنان زبانزد عام و خاص بود و نسل در نسل به عنوان حاملان در گرانبهای علم و ادب و پرچم شهادت و شهامت شناخته می شدند. می نویسند: ((خاندان شیخ حر عاملی خاندانی است که از قدیم خانه علم و معرفت بوده و افراد برجسته زیادی از آن جوشیده است و تا امروز از آن می جوشد و به موجب سخاوت و اخلاق نیک ممتاز است .))(646)علامه امینی می نویسد: ((از این خاندان گوهر خیز (حر) مردانی برخاسته اند که دیر زمانی بر مسند دانش و تقوا نشسته اند و مشعل هدایت دین آموز و دنیا ساز، پیشوا و رهبر و دانشمند و پرهیزکار بودند.))(647)

گویا دست تقدیر روزگار بر آن بود که او در یکی از بهترین نقاط معنوی و از میان معنوی و از میان بهترین خاندان پا به عرصه گیتی نهد.

در محضر معرفت

هیچ کس منکر این مساله نیست که وارثت در شکل گیری شخصیت کودک بی تاثیر نیست و خانواده اولین کلاس درس زندگی است . شیخ حر پاکی و لطافت را تنها از یک سو به ارث نبرده بود. مادرش طلایه دار زهد و تقوا به شمار می رفت بلکه در زمره ادیبان وفاضلان زمان خود و دارای مرتبه بلندی بود. آیه الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی (ره ) در سجع البلابل درباره خانواده مادر شیخ می نویسد: ((مادر بزرگوار حر عاملی دختر علامه شیخ عبدالسلام فرزند حر است که دختری فاضل و ادیب بود.))

شیخ حر درباره پدربزرگ مادری خود می نویسد: ((او دانشمندی عظیم الشان و بلند پایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی حدیث دان و مورد اعتماد بود که زهد و عبادت هیچ کس به او نمی رسد. او در فقه و ادبیات عرب استادی زبر دست بود.))(648)

گذشته از زهد و پارسایی پدر بزرگ مادری اش که همراه شیر مادر زاهدش به او ارث رسیده بود شیخ حر از پدر بزرگ پدری خود نیز شهادت را چون سر سلسله این خاندان حر بن یزید بن ریاحی به ارث برده بود. شهید شیخ علی فرزند محمد حر عاملی مشغری پدر بزرگ شیخ حر عاملی است . شیخ حر عاملی درباره پدر بزرگ ادیب و دانشمندش می نویسد: ((او عالمی فاضل و بود و عابدی ستوده کردار و عظیم الشان و شاعر کارآزموده و ادیب تحصیلاتش نزد شیخ حسن (مولف کتاب معالم ) و سید محمد (مولف مدارک ) و دیگر استادانش صورت گرفت ... نویسندگان ریاض العلماء و روضات الجنات ، نجوم السماء و دیگر فرهنگ های رجال از او تجلیل کرده و نوشته اند که بر اثر مسمومیت شهید شد.))(649)از این شهید بزرگ چهار فرزند بر جای ماند.

1- شیخ حسین که دارای فضل و دانش و شیواگویی و شاعر و فردی شایسته بود.

2- شیخ محمد که به گفته شیخ حر عاملی فاضلی دانشمند و محققی دقیق و حافظ قرآن و عابد و شاعری کارآزموده و ادیب و شخصی مورد اطمینان بود.

3- شیخ حسن (پدر بزرگوار شیخ حر عاملی ) شیخ حر درباره ویژگیهای این پدر فرزانه و عالم خود می نویسد: ((او دانشمندی فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و فقیه و مورد اعتماد بود. وی حافظ قرآن و آشنا به رشته های علوم عربی و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهی بویژه مسائل ارث به او مراجعه می کردند.)) (650)

تحصیلات

حضرت آیه الله مرعشی نجفی نام علما و دانشمندانی که شیخ حر در محضر آنان را زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان کسب فیض نموده با مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه کتاب اثبات الهداه به رشته تحریر در آورده است ؛ که به طور فشرده به آن اشاره می شود.

1- علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش )

که در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل کرده است .

2- علامه شیخ محمد حر (عموی او) علاوه بر درس فراگیری ، از او روایت نقل می کند.

3- علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری )

4- علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی

5- علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی

6- علامه شیخ حسین فرزند محمد بن حسن ظهیر الدین عاملی ظهیری

7- علامه سید حسن حسینی عاملی

8- علامه شیخ عبدالله فوشی حر

9- علامه مجلسی (ره ) که مشهورترین و بزرگترین استادان شیخ حر عاملی بوده و غواص دریاهای اخبار و احادیث شمرده می شود. شیخ حر در موارد زیادی در کتاب امل الامل تصریح کرده که از مرحوم مجلسی حدیث نقل کرده است .

10- فیض کاشانی (ره ) که زینت فقهای حدیث شناس و الگوی سالکان است . تصریح به نام وی را به خط برخی از شاگردان او دیده ام .

11- علامه مولی محمد طاهر فرزند محمد حسن شیرازی نجفی ، نویسنده کتابهای مشهور مثل ((حجه الاسلام در شرح تهذیب الاحکام )) و ((حکمه العارفین )) و ((قواعد الدینیه در حکماء صوفیه )) و غیر اینها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در کتاب امل الامل تصریح کرده است .

12- علامه شیخ علی مولف ((الدرالمنثور)) از نوادگان شهید ثانی

13- علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی

14- علامه محقق آقا حسین خوانساری ، شارح کتاب دروس

15- علامه سید هاشم بحرانی ، صاحب تفسیر البرهان

16- علامه مولا محمد کاشانی مقیم قم .

اولین اجازه و اولین کتاب

شیخ حر در بیان طرق نقل روایاتی که به ائمه اطهار می رسد، می نویسد:

((من کتابها را از گروهی که یکی از آنان شیخ بزرگوار و مورد اطمینان و پرهیزکار ابو عبدالله الحسین فرزند حسن بن یونس ظهیر الدین عاملی است با گرفتن اجازه از او (اولین کسی که در سال 1051 به من اجازه داده ) نقل می کنم .)) (651)

با نگاهی به تاریخ تولد شیخ واین جمله شایستگی و درایت ، تقوا و فضیلت وی را پیش از پیش در می یابیم که چگونه هنوز که هیجده بهار از عمرش ‍ نگذشته از مرد بزرگی چون یونس بن ظهیری عاملی اجازه نقل روایت دریافت می کند.

با بیان این مطلب که در اعصار پیش به دلیل در دسترس نبودن وسایل ارتباط جمعی و معرفی دانشوران علوم دینی به اقشار دیگر اجازه نقل حدیث سند تقوا، راستگویی و فضیلت آنان به شمار می رفته است و می توان سیمای فرزانه الهی شیخ حر را در این سن و به مفاد این اجازه به نظاره نشست . در این زمان شیخ حر که از ذوق ادبی و خدادادی و همچنین نثری زیبا و روان برخوردار بود قلم به دست گرفت تا اولین اثر خود را در کنار خوشه چینی از محضر علمای عصر به رشته تحریر در آورد.

تالیفات و آثار شیخ

جواهر السنیه

در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشی به جمع آوری احادیث قدسی که همان کلام خداوند متعال است ، می پردازد و چند سالی را در تدوین این احادیث به صورت کتابی مستقل می کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیا - از حضرت آدم علیه السلام تا خاتم مرسلین صل الله علیه و آله - و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو می کند و در خاتمه کتاب را با احادیث اخلاقی (در تاریخ 1056)(652)به پایان می رساند شیخ حر عاملی در قسمتی از مقدمه آن می نویسد: ((... البته اینها در میان علما، به احادیث قدسی معروف هستند هر چند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه مند شدم به اینکه نخستین کسی باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است ...))(653)

صحیفه ثانیه

شیخ حر عاملی در مقدمه این کتاب می نویسد: ((صحیفه سجادیه کامل که قسمتی از دعاهای امام زین العابدین علیه السلام را در بردارد به مهمات دین و دنیا مربوط است . من به خاطر علاقه ای که برای جمع و ترکیب این دعاهای پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهای آن حضرت را که علمای بزرگوار نقل کرده اند، گرد آوردم . پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولی همراه داشته ، آنها را تلاوت کنی .)) (654)

((محدث جزایری در اول شرح ملحقات صحیفه می نویسد باید جمع احادیث قدسی را (برادر قرآن ) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن ) نام نهاد.))(655)

شیخ حر دفتر نگارش خود را با ((کلام خدا)) دعاهای ((امام سجاد علیه السلام )) آغاز کرد و از آن پی ده ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعی تحویل داد که حتی معرفی اختصاری هر یک در این مقال نمی گنجد. نکته ای که در بیشتر آثار شیخ حر دیده می شود تقسیم بندی فصلها و بخشهای آنهاست که به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندی و تقسیم نموده است . این امر نشان از عشق و علاقه او حتی به عددی است که یادآور وجود آن بزرگواران است .

الایقاظ من الهجعه برهان علی الرجعه

شیخ آقا بزرگ درباره این کتاب می نویسد: شیخ در امل الامل می گوید:

((این کتاب حاوی بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیاری از قدما و متاخرین و جواب شبهات در این موضوع است .))

((شیخ حر در سال 1075 نگارش این کتاب را به اتمام رساند.))(656)

خلق الکافر

شیخ بزرگ می نویسد:

((... (مولف در این کتاب ) آنچه در زمیننه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر در آورده است ... در آن به ذکر احادیثی پرداخته است که نهی از بحث در قضا و قدر و امر به تکلم در مساله بداء شده است .))(657)

القوائد الطوسیه

شیخ حر در مقدمه این کتاب می نویسد:

((این کتاب پاسخ برخی از احادیث مشکل و درهای تحقیق بعضی از مسائل پیچیده ای است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سوال نموده اند...))(658)

بدایه الهدایه

شیخ حر عاملی پیرامون انگیزه نگارش این کتاب می نویسد:

((گروهی از برادران مومن که خواهان حق و حقیقت بودند از من در خواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع آوری نمایم و در مواردی جزئی مستحبات و مکروهات و مباحثات ... برگرفته از روایات ائمه اطهار... در این زمینه به طور خلاصه آورده شود و...))(659)

امل الامل

شیخ در جلد دوم این کتاب (ص 370) انگیزه نگارش این اثر را رویایی ذکر می کند که در سال ورود به مشهد (1073 ه‍ق ) دیده است . او به دلیل مشاغل بسیار 23 سال بعد آن را به رشته تحریر در می آورد. در این باره نوشته اند:

شروع تالیف این کتاب سال 1096 ه‍ق و پایانش اول جمادی الثانی 1097 بوده است . شرح حال علمای جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته 209 نفر و از علمای غیر جبل عامل 1110 نفر است .))(660)

اثبات الهدایه

این کتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنی است که در 7 جلد به چاپ رسیده و برخی از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهی و برخی دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتی ترجمه شده است . شیخ در مقدمه کتاب می نویسد:

((من به کتابی که در این باب کافی باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش ‍ علاقه مندند... دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادی پراکندگی پنهان مانده و کسی که بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است .))

هدایه الامه

شیخ حر در مقدمه این کتاب می نویسد: ((... این کتابی حاوی احکامی که برای هر فرد ضرورت دارد... این کتاب را به خاطر پاسخگویی و در خواست گروهی از برادران دینی به رشته تحریر در آورده ام ...))(661)دیگر کتابهای شیخ حر عاملی عبارتند از:

- تعلیقه ای بر کتاب مزار تالیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری (متوفای 1316 ق )

- کتاب الفصول المهمه فی اصول الائمه . در بردارنده قواعد کلی که از ائمه علیه السلام درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است .

- کتابی در رد صوفیه ، یکهزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است .

- کتاب اجازات : در بردارنده انبوه اجازه های پیشینیان است .

- کتاب کشف التعمیه فی حکم التسمیه : پیرامون نامیدن حضرت مهدی به نام اصلی اوست که همنام پیامبر اکرم صل الله علیه و آله است .

- کتابی در اثبات اینکه نماز جمعه واجب عینی است . (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابوری )

- کتاب نزهه الاسماع فی الاجماع : اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است .

- کتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه علیهم السلام .

- کتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو

- کتابی در رد نظرات اهل سنت

- وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه کشف المحجه علامه سید بن طاووس )

- کتابی پیرامون زیارتگاهها و زیارتنامه ها

- کتابی در اخلاق : کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتی که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است .

- کتاب در ابطال مساله عمومیت داشتن ((حدیث منزلت ))

- دیوان امام زین العابدین علیه السلام که اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم کرده است . (در بمبئی چاپ شده است )

- حاشیه بر کتاب کافی مرحوم کلینی

- حاشیه بر کتاب ((من لایحضره الفقیه )) مرحوم شیخ صدوق

- حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسی (ره )

- حاشیه بر استبصار شیخ طوسی (ره )

- رساله ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج

وسائل الشیعه

اما کتابی که شیخ حر را با آن و آن را با شیخ حر می شناسیم کتاب گرانسنگ ((وسائل الشیعه )) است . این اثر یکی از کتابهای مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصی در میان کتابهای حدیثی برخوردار است . در این کتاب ، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهی که فقها در استنباط احکام شرعی بدان نیازمندند و بر آنها تکیه می زنند جمع آوری کرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث می رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون اصول کافی ، من لایحضره الفقیه ، استبصار، تهذیب و کتب دیگر که شمار آنها به هفتاد منبع و ماخذ می رسد جمع آورده است . شیخ حر کتاب را با احادیثی در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهی آن را از بحث طهارت تا مبحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها تقسیم بندی نموده است .

شیخ حر 3/2 این کار بزرگ را در زادگاهش ((مشغر)) به رشته تحریر در آورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال برای شیخ سال پرکار و پربرکتی محسوب می شد. چرا که در این سال ((فهرست وسائل الشیعه )) را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش در آورده است از نکته هایی است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فرا روی خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزی که این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانی است که آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طی می کنند. بر این کتاب از سوی بزرگان تعلیقه های بسیاری نگاشته شده که شاید شیخ حر خود نخستین کسی است که برای ابهام زدایی پیرامون برخی از مطالب آن پیشقدم شده است و ((تحریر وسائل الشیعه نهاده است .

در عظمت این کتاب تنها به یک بیت از شعر علامه امینی درباره کتاب اکتفا می کنیم .

((هذا صراط الهدی ما ضل سالکه

الی المقاصد بل تسویه الرتب ))(662)

این کتاب راه هدایت است که رهروش گمراه نمی شود

به هدف می رسد و بلکه به مقامی عالی تر دست می یابد.

شاعر اهل بیت 

شیخ حر را باید از شاعران شیعه بر خواند که قله فقاهت او لطافت باران شعرش را تحت الشعاع قرار داده است . چرا که او خود می گوید:

علمی و شعری اقتتلا اصطلاحا

فخضع الشعر لعلمی راغما

و العلم یابی ان اعد شاعرا

و الشعر یرضی ان اعد عالما

دانش و شعرم با هم به جنگ و ستیز برخواستند

شعرم به رغم دانشم در مقابل آن خضوع کرد

دانشم مانع می شد که من شاعر به حساب آیم

ولی شعرم خشنود می شد که من عالم به شمار آیم

شیخ آقا بزرگ درباره دیوان شعر او می نویسد: ((دیوان شعرش به بیست هزار بیت شعر می رسد که به ترتیب حروف الفبا منظم گشته و با این جمله زیبا شروع می شود: (الحمدلله الذی جعل نجوم المعانی مصابیح سماء الافکار) (ستایش خدا را که ستارگان معانی را چراغ آسمان اندیشه قرار داد) (663)

کلمات منظوم شیخ را به دو قسمت می توان تقسیم کرد. نخست ابیات کوتاه که می توان از سه نوع ذیل یاد کرد.

1- تاریخ چهارده معصوم

2- در باب زکات

3- در معانی و بیان

دوم : منظومه های بسیار در علوم مختلف که سید احمد حسینی در مقدمه امل الامل چنین آورده است .

1- منظومه در مسائل میراث (بسیار طولانی است )

2- در مسائل هندسه و ریاضیات

3- تاریخ تولد ائمه ، وفات و مناقب آنان

4- اخلاق و مواعظ

5- مسائل اصول الفقه

و نیز منظومه هایی در مسائل کلام ، نحو، صرف ، نجوم و... دیوان امام زین العابدین علیه السلام . (664)

محل تدریس و شاگردان شیخ 

شیخ حر تنها مرد تتبع ، تحقیق و نگارش نبود بلکه در تدریس و تربیت شاگردان از مردان موفق زمان خود به شمار می رفت . محل تدریس او در مشهد مقدس ، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گرچه به درستی از عدد شاگردان شیخ اطلاعی در دست نیست . از مکان و گفتار هم عصران شیخ اینچنین به نظر می آید که درس شیخ یکی از با شکوه ترین کلاسهای درس در عصر وی بوده است . از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کرده اند می توان به افراد ذیل اشاره کرد:

1- شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی

2- دو فرزندش شیخ محمد رضا و شیخ حسن

3- سید محمد حسینی اعرجی فرزند محمد باقر

4- سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی

5- مولا محمد فاضل مشهدی فرزند محمد مهدی

6- سید محمد موسوی عاملی فرزند بن علی بن محیی الدین

7- مولا محمد صالح فرزند محمد باقر قزوینی مشهور به (روغنی )

8- مولا محمد تقی عبدالوهاب استر آبادی مشهدی (متوفی 1058 ه‍ق )

9- مولا محمد تقی دهخوار قانی قزوینی

10- سید محمد بن احمد حسینی گیلانی

11- مولا حسن بن محمد طاهر قزوینی طالقانی

12- سید نورالله جزایری (متوفی 1158 ه‍ق )

13- محدث مولا محمد صالح هروی

14- حاج محمود میمندی

15- شیخ محمود بن عبدالسلام المعنی (665)

16- علامه مجلسی (صاحب بحار الانوار)

17- شیخ ابوالحسن بن محمد النباطی العاملی

18- سید محمد بن زین العابدین موسوی عاملی

فرزندان شیخ حر

در این باره می نویسند: ((فرزندان و دامادهای شیخ حر عاملی خاندان بزرگی را در مشهد تشکیل می دادند که در راس این خاندان فرزندش شیخ حسن قرار داشت . او در حدیث و علوم متداول آن روزگار سخنان تازه ای داشت و بعد از پدرش به مراجعات مردم و برطرف کردن نیازهای ایشان همت گمارد.)) (666)

فرزندان شیخ حر عبارتند از:

1- علامه شیخ حسن عاملی

2- علامه شیخ احمد عاملی

3- علامه شیخ محمدرضا که از دانشمندان و مفسران عصر خود به شمار می رفت . شیخ حر دارای فرزندان دختر و پسر دیگری بوده است که شرح حال آنان بدرستی برای ما، معلوم نیست .

هجرت 

چهل سال از عمر پربار شیخ حر عاملی می گذشت که او برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم علیه السلام از ((مشغر)) عازم ((مشهد)) شد. اما چیزی نگذشت که با واقعیتهای جامعه آن روز تشیع در ایران روبرو گشت . شیخ حر با آنکه از واژه شاه و شاهی نفرت داشت و عزلت و ریاضت را بر حضور و ریاست ترجیح می داد. در حساس ترین برهه تاریخ تشیع به دیگر عالمان شیعه اقتدا کرد و با پذیرفتن برخی مسئولیت های اجتماعی در حساس ترین نقطه ایران (خراسان ) که در معرض تخاجم ازبکها و اخل تسنن هم مرز ایران بود دین خود را در صحنه سیاست نیز به تشیع ادا کرد. پذیرفتن مقام شیخ الاسلامی از سوی شیخ حر به ماجرای سفرش به اصفهان باز می گردد که او از طرف علامه مجلسی به دیدار کاخ شاه رفته بود.

((شیخ حر در مجلس شاه سلیمان بدون اجازه از شاه در بالای مجلس نزد شاه نشست به طوری که بین او و شاه یک متکا بیش نبود. شاه پس از نشستن رو به شیخ کرد و گفت : به من گفته اند تو از علمای جلیل و بزرگ عرب محمد بن حسن بن حر عاملی هستی حال به من بگو فاصله میان حر و خر چقدر است ؟ شیخ بی درنگ (به شوخی ) گفت : ((یک متکا))! شاه از شجاعت و حاضر جوابی شیخ یکه خورد. (667)

مولف کتاب گنجینه آثار قم می نویسد:

((بعد از گفتگو با شاه سلیمان و قضیه آنچنانی علمای اصفهان که پی به مدارج علمی او بردند، شاه سلیمان در مقام استمالت از وی برآمده ، او را برای توطن در اصفهان دعوت کرد و شیخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت . بنابراین شیخ را قاضی القضات خراسان گردانید و با تجلیل روانه ساخت .))(668)

کعبه در خون

شیخ حر عاملی چه در زمان سکونت خود در جبل عامل و چه در ایران چندین مرتبه به زیارت خانه خدا و عتبات عالیات موفق گردید. در سال 1088 که شیخ در مکه مکرمه حضور داشت فاجعه ای دردناک به وقوع پیوست که این واقعه در مقدمه امل الامل چنین آمده است :

((در سال 1088 به خادمین (خائنین ) حرم کعبه خبر دادند که کسانی دیوار کعبه را مطهر را آلوده به نجاست کرده اند. خبر به سرعت در مکه پیچید و گفتگوها شروع شد. عاقبت دشمنی قدیمی اهل تسنن با شیعیان نسبت شد تا این هتگ حرمت را به شیعیان نسبت دهند. عده ای از ترکان و برخی از عربها با هم قرار گذاشتند که هر کجا شیعه ای را بیابند به قتل رسانند. چون به حرم رسیدند پنج نفر از شیعیان را که یکی از آنها میرزا سید محمد استر آبادی بود به شهادت رساندند. شیخ حر عاملی که در این ایام در مکه به سر می برد از توطئه آگاه شد و به همراهان خود دستور داد که از خانه بیرون نروند و با شنیدن خبر شهادت سید محمد مومن استر آبادی و شیعیان دیگر با همراهان خود به خانه ((سید موسی بن سلیمان )) که یکی از اشراف مکه بود، پناه برد. سید موسی به کمک یاران خود مخفیانه شیخ حر عاملی و سایر شیعیان را به سمت یمن روانه ساخت و آنان را از این مهلکه نجات داد.))(669)

غروب در قدر

شیخ حر عاملی این فرزانه روزگار سرانجام در بیست و یکم ماه رمضان 1104 در هفتاد و یک سالگی چشم از جهان فروبست و ((در زیر گنبد حضرت (رضا)، کنار منبر، برادرش شیخ احمد صاحب الدرالمسلوک با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در ایوان حجره ای از حجره های صحن شریف امام رضا علیه السلام جنب مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد))(670)و مرقدش در کنار حرم رضای آل محمد واسطه بین مردم و پیشوای هشتم شیعیان گشت .

سلام بر او روزی که در ((مشغر))، معبر نور، چشم به جهان گشود و روزی که در ((مشهد))، قبله نور، چشم از جهان فروبست .

آثار:

جواهر السنیه

الایقاظ من الهجعه برهان علی الرجعه

خلق الکافر

بدایه الهدایه

امل الامل

اثبات الهدایه

هدایه الامه

تعلیقه ای بر کتاب مزار تالیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری

کتاب الفصول المهمه فی اصول الائمه

کتابی در رد صوفیه

کتاب اجازات

کشف التعمیه فی حکم التسمیه

نزهه الاسماع فی الاجماع

کتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه علیهم السلام

کتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو

کتابی در رد نظرات اهل سنت

کتابی پیرامون زیارتگاهها و زیارتنامه ها

کتاب در ابطال مساله عمومیت داشتن ((حدیث منزلت ))

دیوان امام زین العابدین علیه السلام که اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم کرده است

حاشیه بر کتاب کافی مرحوم کلینی

حاشیه بر کتاب ((من لایحضره الفقیه ))

حاشیه بر کتاب تهذیب

حاشیه بر استبصار

رساله ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج

وسائل الشیعه